Door Nikki Fredriksz – Dit artikel is ook als audio beschikbaar: luister hier naar het artikel
IS op scootertjes
Tijdens de middelbare school werkte ik in een hondenbrokkenfabriek op een achterafweggetje vlakbij Bodegraven. Elke zaterdagochtend verpakte ik in het gezelschap van een tiental andere tieners zakjes in doosjes, doosjes in grote dozen en de stapels grote dozen in cellofaan. Het werk was niet interessant, maar het was wel gezellig. De inpakploeg was een gemêleerd gezelschap van boerenzonen, pedante gymnasiasten (ik incluis), fundamentele christenen en alles wat hier tussenin zit. Discussies kwamen regelmatig voor en ik herinner me er één nog erg goed. Een paar jongens deden een Marokkaans accent na en Sam vond dit het juiste moment om de stelling te poneren dat alle Marokkanen het land uit moesten.[1] Op de vraag waarom hij dat vond antwoordde hij dat hij geloofde dat IS Alphen aan den Rijn op scootertjes zou binnenrijden en veroveren als er niks werd gedaan. Dit vonden we allemaal hilarisch, we lachten over het beeld van de stoet scooters met IS-vlaggen die het meest gemiddelde stadje van Nederland zouden binnenrijden. Sam heeft de rest van de dag nauwelijks meer iets gezegd.
Dit was zo’n tien jaar geleden en tot nu toe heb ik deze stoet nog niet voorbij zien trekken, alhoewel ik moet toegeven dat ik al een tijdje niet meer in Alphen aan de Rijn ben geweest. Sam is niet de enige die toekomstscenario’s schetst van een moslimovername in Europa. Michel Houellebecq schreef in 2015 bijvoorbeeld het boek Soumission, waar het Moslimbroederschap in 2022 de verkiezingen in Frankrijk wint en Frankrijk verandert in een islamitische staat. De bol.com-recensies van lezers loven het boek en geven aan dat ze hierin ‘een realistisch toekomstbeeld’ zien en dat ‘islamisering erger (is) dan we ons realiseren’.
Uiteindelijk lijkt het me nuttiger om te voelen en begrijpen waar bepaalde ideeën vandaan komen, in plaats van ze gelijk, zoals ik deed bij Sam, met hoongelach te ontvangen
Het alt-rightverhaal
Ik vind dit soort dystopieën erg interessant, zeker als ze in de alt-righthoek vallen. Het is een goede manier om te onderzoeken door welke idealen, toekomstbeelden en fantasieën alt-right wordt bewogen. Is het toekomstbeeld dat deze boeken schetsen realistisch en wat voor assumpties zitten hierin verstopt? Daarom heb ik me voorgenomen om alt-rightfictie (fictieboeken die een alt-right gedachtegoed hebben, inspiratiebronnen zijn voor alt-right politici, vormend zijn geweest in de denkbeelden van alt-right politici, of zijn geschreven door alt-right politici) te analyseren. Uiteindelijk lijkt het me nuttiger om te voelen en begrijpen waar bepaalde ideeën vandaan komen, in plaats van ze gelijk, zoals ik deed bij Sam, met hoongelach te ontvangen. Wel wil ik de ideeën die voorkomen in deze boeken natuurlijk kritisch bevragen.
Soumission
Ik heb een aantal boeken op m’n verlanglijstje gezet, maar ik ben begonnen met Houellebecq’s Soumission. Michel Houellebecq is een onderscheiden Franse schrijver die afgelopen week nog in het nieuws is gekomen wegens zijn anti-islamuitspraken. In Soumission volgen we het verhaal van François, een ongelukkige en eenzame professor aan de Sorbonne. Hij maakt mee dat het Moslimbroederschap onder leiding van de charismatische Mohammed Ben Abbes de Franse verkiezingen wint en het land verandert in een islamitische staat. De socialistische partij en de rechtse partij hebben namelijk met het Moslimbroederschap een verbond gesloten om het Front National de verkiezingen niet te laten winnen. De media en de andere (linkse) partijen kijken lijdzaam toe. Ben Abbes heeft een wederopstanding van het Romeinse Rijk voor ogen en zet plannen in werking om de Europese Unie uit te breiden naar Noord-Afrika en Turkije. Aan het einde van het boek bekeert François zich tot de islam, krijgt hij zijn prestigieuze plek op de universiteit terug en kijkt hij vol hoop vooruit naar zijn nieuwe leven met een harem van (veel te jonge) vrouwen.
Houellebecq windt zelf geen doekjes om de vraag hoe realistisch hij deze gang van zaken acht. ‘Ik kan niet zeggen dat het boek een provocatie is – als dat betekent dat dingen worden gezegd die ik fundamenteel onwaar acht, alleen maar om mensen op de zenuwen te werken. Ik schets een verandering die naar mijn mening realistisch is.’ Ook Marine le Pen merkte op dat het boek ‘een fictie (is) die op een zekere dag realiteit zou kunnen worden’. Laten we daarom de geschetste samenleving eens tegen het licht houden, nu deze realistisch wordt geacht.
Het verval van de Westerse samenleving
Het zou te simpel zijn om Houellebecq’s boeken enkel te lezen als kritiek op de islam. Het Moslimbroederschap biedt volgens Houellebecq juist ook de oplossing voor het verval van de Westerse samenleving. Waar vaak het instorten van het Romeinse rijk door alt-right wordt gebruikt als metafoor voor het vervallen van Europa, keert Houellebecq de metafoor om en probeert het Moslimbroederschap juist het Romeinse Rijk opnieuw op te bouwen door de Europese Unie uit te breiden naar Noord-Afrika. De uiteindelijke bekering van de hoofdpersoon tot de islam kan als het ultieme cynische einde worden gelezen, maar het lijkt ook een tweede kans te zijn voor François, en voor Europa. François krijgt namelijk zijn baan terug, en Frankrijk heeft weer een toekomstperspectief als leider van een nieuw Romeins Rijk.
Het algemene gevoel dat het boek opwekt is namelijk een gevoel van vervreemding en eenzaamheid
Uiteindelijk lijkt het boek daarom vooral een kritiek te zijn op de (volgens Houellebecq) deplorabele staat van de Westerse samenleving. Zo is Frankrijk in ‘verregaande staat van ontbinding, en niet meer in staat zichzelf te redden’, en wordt er in het boek doorlopend een beeld geschetst van verwaarloosde regionale treinen met verstopte toiletten, gore straten, afzichtelijke gebouwen die zijn neergezet tijdens de ‘ergste periodes van het modernisme’ en de sluiting van de laatst overgebleven gebouwen van La Belle Époque. Hier biedt de machtsovername van het Moslimbroederschap echter geen oplossingen op. De straten blijven even goor en met alle bezuinigingen die worden doorgevoerd, betwijfel ik of de treintoiletten schoner zijn geworden. Het antwoord van het Moslimbroederschap lijkt meer zich meer te richten een soort sociaal verval van de Westerse samenleving.
Atomisering
Het algemene gevoel dat het boek opwekt is namelijk een gevoel van vervreemding en eenzaamheid. De hoofdpersoon heeft geen vrienden, en al zijn relaties hebben maximaal de lengte van een collegejaar (hierna wordt het vriendinnetje ingewisseld voor een nieuw studentje). Hij spendeert het grootste deel van zijn vrije tijd met het eten van magnetronmaaltijden, het in zijn eentje drinken van meerdere flessen wijn en het bezoeken van hoeren. Hij geeft toe op zelfmoord af te stevenen en de mensheid interesseert hem niet. Deze eenzaamheid lijkt het directe gevolg te zijn van de ‘atomisering’ van de samenleving, waarbij huishoudens uit maximaal twee personen bestaan, familiebanden steeds zwakker worden en het sociale contact vluchtig en transactioneel van aard is. Dit thema komt veelvuldig voor in Houellebecq’s boeken en representeert het sociale failliet van de Westerse samenleving.
Volgens François is het moderne leven van de vrouw doodvermoeiend en zouden vrouwen gelukkiger zijn als ze niet zo gemakkelijk zouden kunnen scheiden
Stoofpotvrouwtjes
Eén van de oorzaken van deze ‘atomisering’ van de samenleving is volgens François de emancipatie van vrouwen. Hij is er nog niet over uit of het zo’n goed idee is geweest dat vrouwen mogen stemmen en dezelfde beroepen kunnen uitoefenen als mannen. Volgens François is het moderne leven van de vrouw doodvermoeiend en zouden vrouwen gelukkiger zijn als ze niet zo gemakkelijk zouden kunnen scheiden. Het ‘heimelijke verlangen’ en de ‘natuurlijke neiging’ van vrouwen is het maken van stoofpotjes (ja, echt). Mannen zoeken ook het liefste zo’n stoofpotjesvrouw, maar helaas zijn deze nu zeldzaam, memoreert François. En je kunt vinden wat je wilt van het patriarchaat, maar het systeem hield zichzelf tenminste in stand. Voor de seksuele revolutie werden er namelijk genoeg kinderen geboren, wat nu niet meer zo is. Hierdoor zullen uiteindelijk de moslims het land overnemen, want zij krijgen wel genoeg kinderen.
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat hoewel de hoofdpersoon dit zo vindt, François regelmatig in zijn denkbeelden wordt tegengesproken door Miryam, zijn veel te jonge, intelligente (ex-)vriendinnetje. Miryam voorziet François van zinnig weerwoord en het perspectief van François lijkt in het boek ook te stammen uit eenzaamheid en depressie en behoeft daarom wellicht niet als absolute waarheid te worden aangenomen, of als waarheid die Houellebecq zelf gelooft. Wanneer François bijvoorbeeld zijn monoloog over de voordelen van het patriarchaat afsteekt tegen Miryam, is het eerste wat ze opmerkt dat het niet zo goed met François lijkt te gaan. Dit kon François ook niet ontkennen. ‘En stel bijvoorbeeld dat je gelijk hebt over het patriarchaat, dat het de enige levensvatbare formule is. Dat neemt niet weg dat ik heb gestudeerd, dat ik geleerd mezelf als een individuele persoon te beschouwen, met een denk- en beslissingsvermogen waarin ik niet onderdoe voor de man, dus wat moet ik dan nu? Mag ik bij het grofvuil?’ Het enige antwoord wat François hierop gegeven heeft was zo’n ongemakkelijke stilte, dat Miryam maar gewoon naar huis is gegaan.
Geluk in de moderne samenleving
Houellebecq is niet de enige in zijn stellingname dat de moderne tijd geluk in de weg staat. Max Weber, één van de grondleggers van de sociale wetenschappen, schreef hier ook al over. In de jaren 2000 zijn er meerdere boeken over dit onderwerp uitgebracht, zie bijvoorbeeld Bowling Alone van Robert Putnam en Lost Connections van Johann Hari. Maar is het echt zo dat de moderne tijd geluk in de weg staat? Ruud Veenhoven, emeritus hoogleraar sociale condities heeft naar deze vraag wetenschappelijk onderzoek gedaan. Hij heeft aangetoond dat er eerder een positieve correlatie lijkt te zijn tussen moderne samenlevingen en geluk: hoe moderner de samenleving, hoe hoger mensen hun eigen geluksniveau inschatten. En eenzaamheid dan? Dat blijkt over de jaren relatief stabiel te zijn.[2] Materiële welvaart, vrijheid en de organisatiegraad van een land zijn volgens Veenhoven de grootste factoren van geluk op samenlevingsniveau. En wisselende, zelf gekozen contacten lijken volgens onderzoek naar jager-verzamelaars juist een natuurlijke manier van leven waar mensen gelukkig van worden.[3] Het Moslimbroederschap van Houellebecq lijkt niet met een oplossing te komen die uitgaat van de factoren die volgens Veenhoven zo belangrijk zijn voor geluk: welvaart, vrijheid en organisatie. De sociale zekerheid wordt grotendeels afgeschaft en de overgang naar een economisch systeem gebaseerd op gezinsbedrijven zal volgens mijn (zeer beperkte) economische kennis de materiële welvaart ook niet verhogen. Vooral voor vrouwen wordt ook de vrijheid in Houellebecq’s geschetste sharia-Frankrijk nogal beperkt, maar ook mannen ondervinden beperkingen op hun vrijheden. Zo mag François niet meer op de universiteit werken als hij zich niet bekeert.
Moderniteit en het losser worden van sociale contacten brengt ook met zich mee dat sommige mensen buiten de boot vallen
Dit zegt natuurlijk niet dat de eenzaamheid en vervreemding die Houellebecq beschrijft niet bestaat. Moderniteit en het losser worden van sociale contacten brengt ook met zich mee dat sommige mensen buiten de boot vallen. Andere onderzoeken wijzen er juist op dat mensen, en vooral jonge mannen, zich sneller eenzaam voelen in individualistische samenlevingen dan in collectivistische samenlevingen. Zo voelen mensen in rijkere, moderne landen als Nederland en Frankrijk zich vaker eenzaam dan in bijvoorbeeld Brazilië of China. Ook de Deaths of Despair, doden door gedragsrelateerde ziektes zoals overdosissen, zelfmoord en alcoholvergiftiging die worden veroorzaakt door een gevoel van wanhoop wegens de sociale en economische vooruitzichten, kunnen deels worden gezien als gevolg van het door Houellebecq’s omschreven sociale verval van de Westerse samenleving.
Het geluk van de geëmancipeerde vrouw
Het versterken van (achtergebleven) gemeenschappen lijkt me hier een zinnig antwoord op, net als het hebben van aandacht voor mentale gezondheid en het verbreken van het taboe op eenzaamheid. Wat overigens minder makkelijk gedaan is dan gezegd. Een iets minder wenselijk antwoord op deze problemen lijkt me het herinvoeren van een patriarchaal systeem. Ik denk persoonlijk niet dat ik gelukkiger zou worden van stoofpotten bereiden (alhoewel ik een erg goed recept heb voor een vegetarische stoofpot), niet meer kunnen scheiden en het niet in de hand hebben van mijn reproductieve autonomie. Maar ik ben natuurlijk een vrouw, dus ik weet helemaal niet wat ik wil. Laat ik daarom wat objectievere data gebruiken.
Dit (…) geeft me eigenlijk alleen maar aan dat méér emancipatie het antwoord zou zijn, in plaats van minder emancipatie
Allereerst: zowel mannen als vrouwen lijken gelukkiger te zijn in een geëmancipeerde samenleving, mannen zelfs nog iets meer dan vrouwen. Vrouwen zijn gemiddeld genomen gelukkiger zonder kinderen of echtgenoot. Maar de andere kant mag ook belicht worden: sinds de jaren ‘70 zijn vrouwen in de Verenigde Staten en de EU over de bank genomen ongelukkiger geworden in plaats van gelukkiger. Onderzoekers schrijven dit onder andere toe aan het feit dat vrouwen nog vaak de dubbele last hebben van zowel het zorg dragen voor het huishouden, als geld verdienen en het feit dat de vrouw zichzelf in haar geluk is gaan vergelijken met het leven van vrouwen én mannen, in plaats van alleen met het leven van andere vrouwen. Wanneer een vrouw dan ziet dat ze het in vergelijking met mannen lastiger heeft omdat ze minder verdient dan mannen én ook nog eens een groot deel van het huishouden op zich moet nemen, heeft dit invloed op haar geluksniveau. Dit klinkt mij niet onlogisch in de oren en geeft me eigenlijk alleen maar aan dat méér emancipatie het antwoord zou moeten zijn, in plaats van minder emancipatie. Wanneer vrouwen daadwerkelijk gelijk zouden worden behandeld als mannen, kunnen vrouwen zich volgens deze logica, ook in vergelijking met mannen, even gelukkig voelen.
Overigens lijkt François aan het einde van het boek wat ambivalent over de vraag of de positie van vrouwen achteruit is gegaan in dit patriarchale systeem dat is opgetuigd met kindhuwelijken en polygamie. Hij denkt weemoedig terug aan z’n slimme ex-vriendinnetje Miryam, die is geëmigreerd naar Israël, en is ergens blij dat ze heeft kunnen ontsnappen. Toch denkt hij wel dat een knappe vrouw in een patriarchaal systeem het eigenlijk erg goed heeft: ‘Mooie vrouwen kunnen onder een islamitische bewind hun hele leven kinderen blijven. … Natuurlijk verloren ze hun autonomie, maar fuck autonomie.’ Tja, fuck autonomie.
De islamisering van Frankrijk
Hoewel ik dus denk dat Soumission eerder kan worden gelezen als aanklacht tegen de moderne samenleving dan als kritiek op de Islam, is het toch interessant om de beschreven machtsovername door het Moslimbroederschap eens kritisch onder de loep te nemen. Allereerst: de machtsovername van het Moslimbroederschap wordt als een soort rekenkundig-demografische zekerheid omschreven: wanneer moslims meer kinderen krijgen dan seculiere Fransen, en wanneer er een steady influx is van immigratie, zullen op een gegeven moment de moslims ook politiek in de meerderheid zijn. De machtsovername van het Moslimbroederschap werd verder nog versterkt door het feit dat de media eerst iedereen verketterden die hun zorgen uitte over de islamisering van Frankrijk en daarna geheel het zwijgen toededen over de kwestie. Ook andere politieke partijen lijken in het Frankrijk geen tegenstander te zijn van de machtsovername: de sociaaldemocraten regeren vrolijk mee en lijken hun seculiere en sociale waarden makkelijk te zijn vergeten wanneer vrouwenrechten en de gehele sociale zekerheid worden afgeschaft. Rechts is in Houellebecq’s Frankrijk van 2022 maar een kleine partij die ook koste wat het kost de rechts-nationalisten van de macht wil houden en de enige geduchte tegenstanders van het Moslimbroederschap van Ben Abbes zijn de rechts-nationalisten van het Front National.
Houellebecq maakt duidelijk hoe dicht de denkbeelden van de rechts-nationalisten eigenlijk liggen bij de denkwereld van het Moslimbroederschap
Echter, Houellebecq maakt duidelijk hoe dicht de denkbeelden van de rechts-nationalisten eigenlijk liggen bij de denkwereld van het Moslimbroederschap: beiden vormen een uitweg voor het atheïstisch humanisme: het volgens Houellebecq lege mensbeeld dat verantwoordelijk is voor het sociale failliet van de Westerse samenleving. Aan het einde van het boek geeft de bekeerde politicus Rédiger ook onomwonden toe dat beide partijen eigenlijk hetzelfde willen. Het is interessant dat Houellebecq deze parallel trekt aangezien het het beeld nogal tegenspreekt dat de rechts-nationalisten de enige zijn die Frankrijk kunnen weerhouden van een moslimovername.
Gegronde vrezen?
De vanzelfsprekendheid waarmee de moslims demografisch gezien de macht overnemen, is een voorbeeld van een omvolkingstheorie en een argument dat extreemrechts graag opbrengt. Laten we even de fact check van RTL nieuws erbij nemen en deze theorie op Nederland testen. Het klopt dat het geboortegetal onder niet-westerse migranten van de eerste en tweede generatie inderdaad hoger ligt dan voor autochtone Nederlanders. Maar, als we de geboortecijfers bekijken van de drie grootste migrantengroepen, blijken alle groepen een geboortegetal te hebben die onder het vervangingsniveau (2.1 kinderen per vrouw) ligt. Ook neemt het geboortegetal van deze groepen met de jaren af, en komt het gemiddelde geboortegetal van deze groepen steeds dichter bij het gemiddelde van heel Nederland te liggen. Uit deze getallen blijkt in ieder geval geen omvolking. Het is echter wel waar dat de Nederlandse bevolking vooral groeit door migratie en dat het deel inwoners met een migratieachtergrond steeds groter wordt. Maar de grootste groep migranten komt vrijwel elk jaar uit Europa, en niet uit een islamitisch land. Het percentage moslims in Nederland schommelt tussen 2012 en 2019 tussen de 4.5 en de 5.1 procent. Er is hier maar sprake van een lichte stijging in de afgelopen jaren. Het lijkt er niet op alsof het Moslimbroederschap binnenkort de grootste partij gaat worden.
Ik lees het boek vooral als een spiegel voor rechts-nationalisten, die volgens Houellebecq meer met het Moslimbroederschap gemeen hebben dan ze denken
Dat de media geen kritiek durven te hebben op moslims is ook een befaamd verwijt in de alt-rightsferen. Het lijkt er volgens onderzoek echter juist op dat de islam door de media onevenredig negatief wordt geportretteerd. De bewering dat de sociaaldemocraten hun emancipatoire principes zouden laten varen om te regeren met het Moslimbroederschap lijkt me verder onwaarschijnlijk, maar vraag het eens een PvdA’er, zou ik zeggen. Verder is het Franse politieke landschap zoals Houellebecq in 2015 schetst lastig te vergelijken met het Franse politieke landschap in 2022, aangezien de grootste partij in Frankrijk, En Marche, pas in 2016 werd opgericht. De bewering dat rechts gedecimeerd is, lijkt echter niet met de werkelijkheid overeen te komen en de kans dat rechts het Moslimbroederschap aan een politieke meerderheid zou willen helpen om maar te voorkomen dat het Front National de verkiezingen wint, lijkt me uiterst onwaarschijnlijk. Maar vraag het eens aan een VVD’er, zou ik zeggen.
Conclusie
Houellebecq is een gewiekste schrijver die je als lezer vaak op het verkeerde been zet over wat hij uiteindelijk vindt. Moeten we de kijk van François, de ongelukkige professor en verteller van het verhaal, voor waarheid aannemen en moeten we hem steunen in zijn standpunten over de moderne samenleving en vrouwen? Of moeten we juist luisteren naar de argumenten die Miryam ertegenin brengt, omdat Miryam (naar mijn mening) een wat minder triest figuur is dan de hoofdpersoon? Is het Moslimbroederschap de vijand in het verhaal, of de enige groep die in staat is de teloorgang van Frankrijk tegen te gaan? Zijn de rechts-nationalisten de enigen die kritiek durven te uiten en in opstand durven te komen tegen de aanstaande machtsovername van het Moslimbroederschap, of vinden beide partijen eigenlijk niet gewoon hetzelfde? Is de bekering van François het ultieme verliezen, of is het een tweede kans voor François? Denkt Houellebecq daadwerkelijk dat dit een reëel toekomstscenario voor Frankrijk is, of provoceert hij juist door te zeggen dat hij dat denkt?
Ik weet het niet, maar ik denk dat ambiguïteit een teken is van een goed boek en ik vond Soumission ook een goed boek. Je kunt erin lezen wat je wilt. Het boek biedt ook geen oplossingen of antwoorden. De jonge Sam zou in dit boek misschien een bevestiging van zijn angsten voor een scootermachtsovername hebben gelezen. Ik lees het boek vooral als een spiegel voor rechts-nationalisten, die volgens Houellebecq meer met het Moslimbroederschap gemeen hebben dan ze denken. Het beeld dat me is bijgebleven na het lezen van het boek is uiteindelijk toch het subtiele, maar onomkeerbare verval van de Franse samenleving. Dat is een krachtig beeld, die niet volledig door middel van cijfers en tegenargumenten kan worden losgelaten.
[1] Dit is een gefingeerde naam, zijn echte naam is bekend bij de hoofdredactie.
[2] Dit artikel stamt van voor de coronacrisis.
[3] Veel van de overwegingen in deze alinea komen uit dit artikel, dat interessant is om na te slaan.
Bron foto: Unsplash
Wil jij ook meewerken aan de DEMO of op de hoogte blijven van alle nieuwe artikelen? Neem dan contact op met de hoofdredactie.