In de themamaand Wereldmachten kunnen we natuurlijk niet voorbijgaan aan onze eigen wereldmacht: de Europese Unie. Bas Buise interviewde Europarlementariër en voormalig fractievoorzitter van ALDE Guy Verhofstadt over de macht van de EU, het parlement an sich, democratisering en zijn ambities.

Bas Buise

Ziet u de Europese Unie als een belangrijke wereldmacht?

Macht is nooit eenduidig. Zelfs in de Verenigde Staten geven ze grif toe dat de EU de belangrijkste regelgevende macht ter wereld is. Toen de EU met de online privacywetgeving GDPR kwam, riep Tim Cook (CEO van Apple) meteen op om dat systeem door te trekken naar de VS. In Silicon Valley weet men maar al te goed hoe sterk Europa is. De Europese handelsakkoorden bepalen ook de bovenste norm.

Maar op andere vlakken staan we zwak en worden we ook zo gezien. Vele crises van de voorbije jaren hebben we te weinig of te laat onder controle gekregen: de financiële crisis duurde langer dan nodig was, omdat ons antwoord nodeloos traag en gefragmenteerd was. Hetzelfde met de migratiecrisis van 2015 en op vlak van defensie staan we traditioneel erg zwak. Je kunt niet alles met regels oplossen. Soms moet je gewoon knopen doorhakken.

De echte zwakte is politiek: op sommige dingen krijgen we alleen greep als we ze samen doen, als Europeanen, want dat we tegenover grootmachten als China en India relatief zwakker staan dan voordien, is evident. Nostalgie en schrik zijn slechte raadgevers. Als zij het hard spelen, moeten wij nadenken over onze eigen aanpak.

“…macht is als een spier: als je die niet gebruikt, raak je ze kwijt.”

Guy Verhofstadt

Ziet u specifiek het Europees Parlement als een belangrijke wereldmacht?

Dit Parlement kan heel sterk zijn, als het dat wil. Die regels en handelsakkoorden waarover ik het had, worden mede vormgegeven door het Parlement. Er is daarbij niet – zoals in Den Haag of Parijs – een regering die er de zweep op legt. Het Europees Parlement is veel onafhankelijker. Integendeel, wíj controleren de Europese Commissie, die door ons afgezet kan worden.

Dat wordt vaak doelbewust vergeten: Europa heeft vrij laat – té laat, vind ik – de bocht genomen naar een stevige parlementaire democratie, maar sindsdien is het daar wel vrij ver in gegaan.

Maar macht is als een spier: als je die niet gebruikt, raak je ze kwijt. Zo’n Parlement moet haar macht gebruiken en het spel met de andere machten, de regeringen in de Raad en de Europese Commissie, volop durven spelen. 

Zouden de Europese Unie en het Europees Parlement zich machtiger kunnen maken op wereldniveau en vindt u dit nodig? 

Ja, dat kan en dat moet. Eén, door onze eigen verantwoordelijkheid volwaardig op te nemen. Je mag niet alleen surfen op internationale golven, maar moet ook op je eigen kracht rekenen. Daar gaat het corona-herstelfonds over: hoe zorg je ervoor dat je als EU je schaal gebruikt om de economie weer aan de gang te krijgen. Door obligaties uit te geven en nieuwe vormen van eigen inkomsten voor de EU mogelijk te maken, kunnen we massaal en goedkoop de investeringen genereren die onze bedrijven nodig hebben. Verdeeldheid is een zwakte. Besluiteloosheid nog erger.

Twéé, je soft power waarderen. De Europese waarden en vrijheden zijn wel degelijk aantrekkelijk. Mensen over de hele wereld drómen ervan zo vrij en welvarend te zijn als de Europeanen. Dus moet je je maatschappijmodel koesteren en niet bang zijn het te verdedigen. Zowel in EU-landen als Polen en Hongarije, waar ze onder druk staan, maar ook internationaal moeten wij de voorvechters van democratie, mensenrechten en de rechtsstaat zijn.

Drie, sterker aanwezig zijn in de regio’s om ons heen, niet alleen in woord maar ook in daad. We moeten met één stem spreken tegenover Turkije of Rusland als ze ons bedreigen. En we moeten slagkrachtiger zijn in Noord-Afrika, op de Balkan of in het Oosten.

“vele politici wíllen geen democratisch Europa, omdat ze weten dat een democratische dynamiek tot méér Europese oplossingen leidt”

Guy Verhofstadt

In de media lezen we regelmatig over politiek beleid uit EU lidstaten Hongarije en Polen dat ondemocratisch is. In hoeverre vindt u de Europese Unie zelf democratisch? Als u deze vergelijkt met Polen, Hongarije maar ook België of Nederland?

Een instelling als de EU, waarin 27 landen en systemen samenkomen, kan je niet zomaar vergelijken met een nationale democratie, maar de Europese Unie is voor mij het grootste democratiserende project van onze tijd. Omdat het de democratie overeind houdt in de landen die zich erbij aangesloten hebben: zowel in de strikte zin; dat de aangesloten landen democratisch blijven functioneren, als in de inhoudelijke zin; dat burgers er vrijheden en rechten hebben ten opzichte van de overheid die afdwingbaar zijn bij de rechter, en dat de open samenleving ondersteund wordt door alle hokjes af te breken. Het democratische denken is onlosmakelijk verbonden met de Europese openheid, daar was het de landen om te doen, toen ze zich aansloten bij Europa. 

En zoals ik zei: de EU zelf hoeft zich niet te schamen voor haar democratische gehalte. Dat zie je niet alleen in de macht van het Parlement, maar ook in de beperkingen die we onze Europese machthebbers opleggen. Nu, alles kan beter natuurlijk. Ik sta erom bekend dat ik verder wil gaan in die democratisering, maar dat wil niet zeggen dat het cliché van het ‘ondemocratische’ Europa klopt. 

Maar maak je geen illusies: vele politici wíllen geen democratisch Europa, omdat ze weten dat een democratische dynamiek tot méér Europese oplossingen leidt en ze hun nationale macht, die in achterkamers perfect gedijt, daarmee ondergraven zien. Turkeys don’t vote for Christmas, zoals ze zeggen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Hoe zou de EU zich volgens u verder kunnen democratiseren?

Dan moet je regels op- en bijstellen over hoe we onze leiders aanstellen, bijvoorbeeld door een échte rechtstreekse verkiezing van de voorzitter van de Europese Commissie, door een transnationale kieskring waarmee we die Europese publieke ruimte in hoofde van mensen meer kansen geven. 

Maar ook het debat over unanimiteit in buitenlandse zaken en – de facto – het migratiebeleid gaat daarover: een verlamde democratie ís geen democratie. En ook de financiering van de EU moet anders: het huidige zevenjarenspel, met afdrachten per land, is gedoemd om regeringen tegen mekaar op te zetten en de echte doelstellingen van het beleid tégen te werken. Landen gaan elk voor zich rekenen hoeveel ze zogezegd terugkrijgen. Europa moet nieuwe eigen middelen hebben, om de doelgerichtheid van onze financiën te herstellen.

“Wie geen Europees migratiebeleid wil, zegt eigenlijk dat hij géén migratiebeleid wil.“

Guy Verhofstadt

Wat is volgens u typisch een probleem dat nu binnen de EU op nationaal niveau wordt opgelost, maar dat beter kan worden opgelost door de EU?

Migratie is een evidente: landen aan de buitengrens hebben op zich geen incentives om alles op alles te zetten, want de meeste migranten willen doorreizen naar Duitsland, Engeland of Nederland. En die hebben niet de mogelijkheid om het probleem ten gronde aan te pakken, want dat kan je alleen aan de grens doen. Uiteraard moet je dan goede afspraken én solidariteit hebben tussen de verschillende landen. Wie geen Europees migratiebeleid wil, zegt eigenlijk dat hij géén migratiebeleid wil. 

Maar de schaal doet er ook op andere vlakken toe: belastingontduiking gebeurt op wereldschaal, door bedrijven die geen oog hebben voor een klein landje als Nederland. Maar Europa is de grootste eengemaakte markt ter wereld, die zien ze wel staan. En als China het keihard speelt over haar economische belangen met geopolitieke intenties, dan moet je als EU één blok vormen. 

Als je een beetje weet hoe de wereld draait tegenwoordig, merk je snel hoe relatief de soevereiniteit van een individueel land geworden is. Europa maakt ons sterker. En ja: méér soeverein dan we zonder de EU zouden zijn!

En andersom, wat is volgens u typisch een probleem dat nu binnen de EU wordt opgelost, maar beter op nationaal niveau kan worden opgelost?

Weet je, elke keer dat die oefening gemaakt is, is gebleken dat Europa niet zo erg veel dingen doét die het niet zou moeten doen. Het idee van een one size fits all-Europa is achterhaald. Dat was zo in de jaren ’70. Op veel vlakken is de EU steeds meer het kader gaan uitzetten, terwijl de invulling door lidstaten of regio’s gebeurt. En dat is goed: je moet niet vanuit Brussel rechtstreeks dingen proberen aan te sturen waarvoor je de kennis mist of waarvan je de gevoeligheden niet kan inschatten. Elk niveau heeft zijn sterktes en beperkingen. De rolverdeling tussen de EU en de nationale regeringen moet je constant bijsturen, maar zeggen dat Europa van alles beslist waar het dat niet zou moeten doen, dat klopt gewoon niet.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Wat is de rol van het Europees Parlement binnen de coronacrisis en wat zou die volgens u moeten zijn?

Dat is een goed voorbeeld: zo’n pandemie vraagt om maatwerk. De Algarve heeft een andere maatschappelijke dynamiek dan de binnenstad van Boedapest, de preventie en opvolging en crisisbeheer zijn in Groningen anders dan in Thessaloniki.

Wat Europa moet doen, is enerzijds die niveaus ondersteunen: zo hebben we erop gewezen dat het hele gezondheidszorgsysteem te weinig aandacht en investeringen krijgt in sommige landen. Anderzijds moet je coördineren waar nodig: statistieken en interpretaties moeten gelijkaardig zijn, zodat je bijvoorbeeld kleurcodes en reisadviezen hebt waar bedrijven en burgers over heel Europa zich op kunnen richten. 

En als in de hele wereld een strijd losbarst om zo snel mogelijk aan vaccins te geraken, moet je als één blok meedingen. Ook Europa heeft zich laten overvallen bij het begin van de crisis, maar heeft zich herpakt en speelt nu een zeer belangrijke rol.

“…de echte lessen hebben we nog niet getrokken: welk Europa hebben we nodig, wat willen we samen doen en wat niét?”

Guy Verhofstadt

Wat zou u binnen uw politieke loopbaan nog graag willen bereiken?

Als je naar de geschiedenis van Europa kijkt, merk je altijd opeenvolgende fasen: er komt een crisis, we komen tot een geïmproviseerd antwoord, en daarna krijg je een periode van reflectie, om uiteindelijk tot een doorstart te komen – een aanpassing van de EU aan nieuwe omstandigheden.

Dat is wat we nu zien: economische crisis, migratiecrisis, geopolitieke crisis en gezondheidscrisis… We hebben we doorploeterd, maar de echte lessen hebben we nog niet getrokken: welk Europa hebben we nodig, wat willen we samen doen en wat niét?

Die denkoefening, daar wil ik op wegen. Ik draai intussen vier decennia mee. Die ervaring naast het totaal andere wereldbeeld en de verwachtingen van jonge mensen leggen, daar word ik enthousiast van.

Waar binnen uw loopbaan voelde u zich het meest op uw plek?

O, overal. Ik heb het geluk gehad op vele verschillende posities een rol te spelen, nationaal en Europees, uitvoerend en parlementair. Die rijkheid van perspectief geeft het een extra dimensie.

Politiek is een moeilijke stiel. Als je er geen 100% in gelooft, hou je het geen jaar meer vol. Als je zelf niet overtuigd bent, overtuig je niemand. Daarom zijn politici doorgaans blije en enthousiaste mensen (lacht).

Curriculum Vitae Guy Verhofstadt: Dendermonde (11 april 1953) Lid van de Open Vlaamse Liberalen en Democraten (Open Vld) Heeft rechten gestudeerd aan de Universiteit Gent 1979-1981 Voorzitter PVV-Jongeren 1982-1985 Partijvoorzitter PVV 1985-1988 Federaal Minister van Begroting en Wetenschapsbeleid 1989-1992 Partijvoorzitter PVV 1992-1995 Partijvoorzitter VLD 1995-1999 Senator 1997-1999 Partijvoorzitter VLD 1999-2008 Premier van België 2009-2019 Fractievoorzitter ALDE 2019-heden Europees Parlementslid voor Renew Europe *De Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) en de Vlaamse Liberalen en Democraten (VLD) zijn de voorgangers van het huidige Open Vld.

---

Omslagfoto door Mathieu Cugnot, 2019