Op 10 december 2020 bracht de AIVD naar buiten dat twee Russische diplomaten tot persona non grata waren verklaard. Ze worden ervan verdacht een spionagenetwerk op te zetten in de Nederlandse hightech-sector. Specifiek zou deze kennis Rusland helpen in de vooruitgang op de gebieden van kunstmatige intelligentie, nanotechnologie en halfgeleiders. In 2018 werden Russische spionnen ook al betrapt bij het hacken van de OPCW (Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons) in Den Haag . Ongewenste (militaire) inmenging in Oost-Europese landen zoals Oekraïne en Georgië en de moorden op leden van de Russische oppositie hebben Vladimir Poetins Rusland berucht gemaakt in het Westen. Zijn Rusland en Europa voorbestemd om vijandig jegens elkaar te blijven, óf dwingt de opkomst van Aziatische grootmachten China en India tot reconciliatie tussen Rusland en de rest van het Europese continent? Rusland zou wel eens een beslissende rol kunnen spelen in de ‘’Nieuwe Koude Oorlog’’ tussen China en het Westen.
Daan Meershoek
Van Sovjet-Unie naar Russische Federatie
Na de val van de Sovjet-Unie en het einde van de ‘Oude Koude Oorlog’ in 1991 leek het voor een periode erop dat Rusland zich zou aansluiten bij het Westen. Democratische hervormingen en een Westerse markteconomie onder President Jeltsin eindigden echter in een trauma voor het Russische volk. NAVO-lidmaatschap zat er ook niet in voor Rusland. In plaats daarvan beet de NAVO zich vast in de voormalige invloedssfeer van Rusland. Voor Rusland ging het roer om en herhaalde de geschiedenis zich; Poetins Rusland werd een autocrate staat in de lange lijn van Tsaren en Sovjets die haar voor gingen.
Gemiste kans voor het Westen zou je kunnen zeggen. Onder President Poetin werden separatisten in de Kaukasus hardhandig neergeslagen, werd de Krim binnengevallen en wordt een proxy oorlog gevoerd in Oekraïne. Dankzij sancties door Europa en de VS op de al zwakke Russische economie en (vermeende) inmenging in de Amerikaanse verkiezingen door Rusland is de relatie tussen het Westen en Rusland op zijn diepste punt sinds de Koude Oorlog.
Post-Poetin Rusland
De wereld hoeft weinig hoop te koesteren dat Post-Poetin Rusland fundamenteel gaat veranderen. Poetins opvolger zal nog steeds de binnenlandse oligarchen in zijn zak moeten houden. Daarnaast voelt de vergrijzende, oer-conservatieve bevolking van Rusland weinig voor Westerse waarden. Rusland heeft haar geld op China gezet en daar lijkt weinig verandering in te komen. Rusland en China zijn beste maatjes, aldus ook China. Spanningen tussen China en Rusland worden daarmee weggezet als pogingen van de VS om de twee uit elkaar te drijven.
China en Rusland vormen een angstaanjagend duo. De Chinese economie profiteert van Russische grondstoffen en het Chinese leger maakt gebruik van Russische wapentechnologiën. Andersom profiteert Rusland van een betrouwbare afzetmarkt voor grondstoffen en een strategische partner als tegengewicht naar het Westen. De geschiedenis leert dat schijn kan bedriegen. Aan het begin van de Koude Oorlog waren de Sovjet-Unie en China sterke bondgenoten in de communistische wereldrevolutie, tot de Sovjet-Chinese
De behandeling van de Oeigoerse minderheid en de demonstranten in Hong Kong zal voor iedereen de illusie weghalen dat China een positieve bijdrage zal leveren aan de wereldwijde bescherming van mensenrechten.
breuk (ook wel ‘rode schisma’ genoemd) en een gewapend grensconflict in Siberië. In tegenstelling tot de 20e eeuw is China nu de sterkere macht in de Russisch-Chinese relatie, maar het is niet ondenkbaar dat de twee weer scheuren. Het Westen moet er dus op voorbereid zijn om in een scheur te springen tussen China en Rusland, hoewel het misschien wat opportunistisch en Machiavelliaans klinkt. Vooralsnog vormt de as van Moskou en Beijing een permanente dreiging voor de internationale rechtsorde en democratie.
Opkomst China
De opkomst van de Volksrepubliek China is een gegeven, de rol van Rusland niet. China heeft op dit moment al de grootste economie gecorrigeerd naar koopkracht en staat op het punt om de VS op nominaal BNP in te halen. De behandeling van de Oeigoerse minderheid en de demonstranten in Hong Kong zal voor iedereen de illusie weghalen dat China een positieve bijdrage zal leveren aan de wereldwijde bescherming van mensenrechten. Sinds Donald Trump President van de VS is geworden zijn de relaties tussen de VS en China bekoeld. Sommige spreken van een ‘’Nieuwe Koude Oorlog’’, ook al vinden andere die term inaccuraat of te extreem. Wel zijn de meeste experts er over eens dat China en de VS (en zelfs het Westen in het algemeen) op ramkoers liggen.
De rol die Rusland in de rivaliteit tussen China en de VS speelt is nog niet uitgekristalliseerd. De Europese Unie is een grotere handelspartner dan China en daarnaast essentieel voor de modernisatie van Russische industrie. Rusland erkent dit punt ook, wat duidelijk werd in het spionagenetwerk in Nederland dat de AIVD had ontdekt. De Russische ogen staan geopolitiek ook gericht naar Europa. Wit-Rusland en Oekraïne, de
[…] alhoewel het cru is om te zeggen, zal Europa zich ooit neer moeten leggen bij de annexatie van de Krim als fait accompli.
‘’kleine broertjes’’ van Rusland vallen ook in de overlappende invloedssferen van Europa en Rusland, niet van Rusland en China. Dit betekent dat Rusland altijd betrokken moet en wil blijven bij Europa. China kijkt ook gretig naar de dunbevolkte gebieden van het Russische Verre Oosten, zowel voor grondstoffen als historische eisen. Rusland en China betwisten ook steeds sterker invloed over Centraal-Azië, wat historisch gezien onderdeel was van Rusland. De Nieuwe Zijderoute of The Belt and Road Initiative (BRI) dreigt ook Rusland hier buitenspel te zetten.
Daarnaast wordt Rusland economisch steeds sterker afhankelijk van China. Rusland zal willen voorkomen dat het een marionettenstaat wordt van China en daarmee zal samenwerking met de Europese Unie steeds aantrekkelijker lijken. Ooit zullen de wonden tussen Europa en Rusland genezen, en alhoewel het cru is om te zeggen, zal Europa zich ooit neer moeten leggen bij de annexatie van de Krim als fait accompli. Rusland zal de Krim niet vrijwillig opgeven, de kans dat de Russische meerderheid op de Krim zich terug aan wil sluiten bij Oekraïne is klein en militaire overname kan stuiten op de dreiging van kernwapens.
In het Westen is het een onomstreden idee dat Rusland Europese sancties en de daarop volgende economische malaise over zichzelf heeft afgeroepen. De NAVO duwde juist Rusland in de armen van China, zo wordt er buiten het Westen vaker gedacht. Althans dat is de visie van India, zo schreef Shubhajit Roy in The Indian Express. Dit is veelzeggend omdat India een andere sterk opkomende Aziatische staat is dat op dit moment sterker in het Westerse kamp ligt.
De Russische toekomst
Om dit artikel af te sluiten zal ik toch een poging wagen om de toekomst te voorspellen. Niemand kan de toekomst voorspellen, ook ik niet. Toch denk ik dat er een aantal realistische scenario’s zijn voor Rusland en haar rol in het wereldwijde machtsconflict tussen China en de Verenigde Staten.
Het eerste scenario is een van Westerse-Russische reconciliatie. Economische en culturele banden spelen een hoofdrol in het herstellen van de relatie tussen het Westen en Rusland, na de-escalatie in Oost-Europa. Wellicht zal na een periode van democratische vernieuwing onder (een van) Poetins erfgenamen het
China zou in dit scenario de grootste winnaar zijn en zou als de metaforische derde hond er met het been vandoor gaan.
ideologisch conflict tussen de EU en Rusland afnemen. De gedeelde waarden van Rusland en China, nu vooral een afwijzend gebaar van liberale waarden, zullen hiermee afnemen en de bronnen van spanning tussen China en Rusland zullen sterker op de voorgrond verschijnen. Toch wordt Rusland geen bondgenoot van Europa, maar zal buiten beide kampen blijven en vooral focussen op het verdiepen van relaties met voormalig Sovjet-landen in de Kaukasus en Centraal-Azië zoals nu al wordt gedaan door de Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Dit zou het meest optimistische scenario zijn. Het Westen zal meer druk op China kunnen uitvoeren om internationale mensenrechtenverdragen te respecteren en er zal minder kans zijn op gewapend conflict in Oost-Europa.
Anderzijds het tweede scenario is een van Westerse-Russische escalatie. Gepolariseerde verkiezingen in Europese landen waarin Rusland wordt beticht van inmenging en sabotage, of dit nou echt gebeurt of niet, zullen de gemoederen sterk bezig houden. De Russische overheid zal ook Europa op haar beurt betichten van buitenlandse inmenging in de Russische invloedssfeer en Rusland zelf. Verdere vooruitgang in hernieuwbare energie sluit Rusland economisch van Europa af. Wellicht zullen separatisten in de Kaukasus gesteund worden door Europa. China zou in dit scenario de grootste winnaar zijn en zou als de metaforische derde hond er met het been vandoor gaan. Voor Rusland zou het betekenen dat economische malaise een permanent probleem blijft en Rusland steeds afhankelijker wordt van China op grondstoffen naar te exporteren.
Wat de toekomst voor het machtsconflict tussen het Westen en China precies in gaat houden is onzeker, maar Rusland zal hierin een beslissende rol gaan spelen.
Bron omslagfoto: Civarmy – Wolkenkrabbers in het centrum van Moskou, 2017.