“De Nederlandse jongeren zijn brutaal en kritisch!” In het kader van het onderwerp in de DEMO van deze maand, de Nederlandse identiteit, kwamen we met de werkgroep onderwijs en wetenschap op de hypothese dat Nederlandse jongeren toch wel heel kritisch zijn naar ouders / leraren / docenten. Nou is het niet zo dat dit alleen voor Nederlandse jongeren geldt. Het is wel iets wat te maken heeft met hoe we in het onderwijs onze (nationale) identiteit ontwikkelen.
Van nationalisme tot kritisch denken
Met de opkomst van het volksonderwijs, onderwijs voor iedereen, in de 19e eeuw werd het onderwijs steeds verder gestandaardiseerd. In de wetgeving werd vastgelegd wat er onderwezen moest worden en er werden schoolboeken ontwikkeld. Met het opkomende nationalisme werd in aardrijkskunde- en geschiedenisboeken het nationale verhaal zeer positief verwoord. Het is het (school)voorbeeld van de uitspraak: ‘Geschiedenis wordt geschreven door overwinnaars.’ Over de gevolgen hiervan hoef ik niet veel uit te wijden.
Geschrokken van het effect dat nationalistisch onderwijs op een natie kan hebben werd er in Europa al na de Eerste Wereldoorlog aangegeven dat er kritischer moest worden gekeken naar schoolboeken. Sindsdien wordt de inhoud veel onderzocht en aangepast waar het nodig is. Dat gebeurt nog steeds aangezien kritiek en de ontwikkeling van de maatschappij veel sneller gaat dan het verslijten en ontwikkelen van methodes.
Bovendien wordt er verder gekeken dan ‘het verhaal’ zelf. Dat in het begin van de 20e eeuw veel mensen vrijwel blindelings achter ideeën aan liepen mocht niet meer gebeuren. Hierdoor moest er in het curriculum meer aandacht komen voor het kritisch denken van de burger. Ook dit is een doorlopend proces, want hoe leer je dat aan? Stapsgewijs wordt er actie ondernomen, geëvalueerd en opnieuw geprobeerd. Dat betekent dat we nu in ons curriculum meer bezig zijn met vaardigheden zoals historisch bewustzijn, een eigen mening formuleren en vanuit verschillende perspectieven leren denken. En zo ontwikkelen we langzaam een samenleving met kritische individuen en … brutale jongeren. Het veroorzaakt ook tegenstrijdigheden. Kritisch leren zijn, maar niet tegen ouders / docenten / leraren, dat is niet consequent.
Gericht kritisch
Ondertussen is het Nederlandse verhaal in de schoolboeken steeds aangepast en blijven we meedenken over hoe we dit verhaal actueel, inclusief, divers en realistisch kunnen houden. Er is (terecht) veel kritiek over te weinig ruimte voor onder andere de geschiedenis van slavernij, Indonesië en Srebrenica. Het is goed om te blijven nadenken over hoe we ook de ‘zwarte’ kant van onze geschiedenis kunnen blijven belichten.
Wat echter dan weer niet opvalt is dat er in de schoolboeken ook een bijdrage wordt geleverd aan positieve punten binnen onze Nederlandse identiteit. Ook daar kan af en toe kritisch naar worden gekeken. Zo worden we als Nederlanders als ‘tolerant’ beschreven aangezien we in de 17e eeuw een toevluchtsoord waren voor vluchtende katholieken, hugenoten en joden. Op het statement ‘Nederland is tolerant’ zijn we trots, maar er volgt weinig reflectie. Zijn we echt zo tolerant? Is tolerantie überhaupt iets wat we moeten nastreven of kunnen beter gaan voor inclusie? Lastig, want ‘tolerantie’ behoort echt tot onze identiteit. Daardoor ontbreekt echter wel die zelfreflectie en dat zie je vaker bij delen van identiteit die ons persoonlijk raakt.
Dat geldt bijvoorbeeld voor de manier hoe we met de pietendiscussie omgaan. Voor veel mensen hoort Sinterklaas bij hun identiteit. Om daar kritiek over te ontvangen blijkt heftig te zijn. Dat geldt ook voor het statement dat iedereen gelijk is in de westerse wereld. De gedachte is er, maar tegelijkertijd lijkt de ene groep zich toch onbewust ietsje beter te voelen dan de ander. Of als we het wat dichter bij huis halen. Een discussie starten over het blijven voortbestaan van het huidige gymnasiumonderwijs. Hoewel binnen deze onderwijssoort kritisch denken al veel langer bestaat blijft het toch moeilijk om ook naar jezelf te kijken. Het meest gehoorde argument is hierover dat het moet blijven voortbestaan, want mensen hebben er zoveel geleerd.
We hebben ondertussen dus steeds meer geleerd om kritisch te kijken naar de regering, de maatschappij, leraren en het onderwijs in het algemeen. Wat echter nog heel moeilijk blijkt te zijn is ook kritisch blijven kijken naar jouw eigen geschiedenis en identiteit. Onze gecreëerde identiteit van kritische wereldburger is nog steeds in ontwikkeling. Wees je daar dus bewust van en vergeet niet om af en toe ook naar jezelf te kijken.
Geschreven door: Jetske Steenstra (redacteur onderwijs)