Recent was er ophef over een kunstproject in de Oude Kerk in Amsterdam. Onder andere De Volkskrant meldde op 3 december dat er sprake was van een cultuurclash: een groot kunstenaarsportret van een Argentijn hinderde het traditionele gebruik en aanzicht van de kerk. Herman Vuijsje, die bestuurslid is van de Stichting tot Behoud van de Oude Kerk, deed zijn beklag in Het Parool. Het ging Vuijsje er vooral om dat de gemeenteleden van de kerk in hun wekelijkse kerkdiensten gehinderd werden door het grote kunstwerk in de kerk. Daarnaast zou ophoudende stof ook het orgel kunnen beschadigen en eerdere gedane restauraties aantasten. Kortom, volgens sommigen was er onverantwoord omgegaan met een religieus monument.
Deze gebeurtenis is illustratief voor de toekomst van erfgoed in het algemeen en specifiek religieus erfgoed. Een nieuwe bestemming is noodzakelijk voor het behoud van een kerkgebouw. Herbestemming van een leegstaand kerkgebouw is vaak een emotionele discussie, maar in veel gevallen onvermijdelijk. Zie de kerk die recent in Duindorp tegen de vlakte ging. Voor die kerk was geen herbestemming gevonden, sloop ervan werd al vaker uitgesteld. Door toenemende vergrijzing en leegloop zullen ook in toekomst steeds meer kerken leegstaan. Wat immers te doen met een leegstaand kerkgebouw en een kerkgemeente kan het onderhoud niet meer opbrengen?
Religie is een persoonlijke, private zaak. Als een gemeente geen leden meer heeft en een gebouw niet meer kan onderhouden, is het eenvoudig weg pech gehad. Niettemin zijn er veel politici die tegenwoordig de joods-christelijke wortels van de Nederlandse samenleving benadrukken. Een private zaak wordt dus een collectieve zaak. Eigenlijk zijn de kerken een vast overblijfsel van dat verleden, van een tijd waarin de kerk fysiek en geestelijk aanwezig was in de samenleving. Betekent dat wij als seculiere Jonge Democraten voor de massale sloop van deze gebouwen zouden moeten zijn?
Geenzins. Kerken zijn een onvermijdelijk onderdeel van het culturele landschap in Nederland. Nog los van de betekenis van een kerk als een huis van god van een kerkgemeente, is een kerk ook religieus erfgoed. En erfgoed leeft alleen als er nieuwe bestemming voor gevonden kan worden. Anders volgt er sloop zoals in Duindorp.
Uit onderzoek van Trouw van deze zomer bleek al dat een op de vijf kerken in Nederland een nieuwe bestemming hebben gekregen vanwege leegstand (tenminste uit de periode 1800-1970). Herbestemmingen gaan verschillende kanten op, maatschappelijk of cultureel maar er zijn ook woonruimtes en appartementen van gemaakt. Het meest imposante voorbeeld van een herbestemming is de Domincanenkerk in Maastricht (zie omslagfoto), dat nu een van de mooiste boekwinkels van Europa wordt beschouwd.
De Rijksdienst van het Cultureel erfgoed biedt hulp als het gaat om herbestemming van kerkgebouw. De publicatie Bouwstenen voor een Kerkenvisie helpt gemeenten, gelovigen en andere partijen een handreiking om een nieuwe toekomst voor een kerkgebouw uit te werken. Een van de vragen waarop ingegaan wordt is wat het belang is van een kerkgebouw. Zo kan een gebouw architectonische of kunsthistorische waarde bezitten, een plek van herinnering vervullen of draagt het een betekenis van gemeenschap uit. De RCE ziet in dat het belang van behoud van het religieus erfgoed voor de toekomst vooropstaat.
De discussie rond de Oude kerk in Amsterdam laat zien dat er daar iets misging. Behouden betekent niet dat we alles kunnen toestaan, ook een kerkgebouw heeft een waardigheid hoog te houden. Tevens was er te weinig oog voor de nog bestaande religieuze functie. Dat wij als Jonge Democraten kritisch zijn ten opzichte van religie (bijvoorbeeld over religieuze feestdagen of bijzonder onderwijs), betekent niet dat we kerkgebouwen als religieus erfgoed ontkennen. Met die rotsvaste gebouwen valt echter wat mee te doen en er is volop reden om deze te behouden voor de toekomst. Echter, moet er wel een goede balans worden gevonden tussen hergebruik en het behoud van religieus erfgoed.
Geschreven door: Thomas van de Vijver